Zachowek, jak każde roszczenie o charakterze majątkowym ulega przedawnieniu. Przedawnienie roszczenia nie skutkuje jego wygaśnięciem, lecz możnością uchylenia się przez dłużnika od jego spełnienia. Dłużnik chcąc skorzystać z dobrodziejstwa przedawnienia jest zobligowany do podniesienia zarzutu w procesie.
Zgodnie z przepisem art. 1007 § 1 kc roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Natomiast § 2 tegoż artykułu stanowi, iż roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Brzmienie przepisu art. 1007 zostało ukształtowane w wyniku nowelizacji ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U Nr 85, poz. 458). Nowelizacja tegoż przepisu polegała tylko na zmianie cyfr. Ustawodawca w miejsce uprzednio obowiązującego trzyletniego terminu przedawnienia wprowadził z dniem 23 października 2011r. termin pięcioletni. Zgodnie z przepisem art. 8 ustawy nowelizacyjnej do roszczeń, o których mowa w art. 1007 ustawy, o której mowa w art. 1 (zachowek, zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń, uzupełnienie zachowku), powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy tego artykułu w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą. Oznacza to, iż w stosunku do roszczenia powstałego przed wejściem w życie nowelizacji i nieprzedawnionego w tym dniu termin przedawnienia ulegnie wydłużeniu do lat pięciu. Wydłużenie terminu przedawnienia w tym przypadku należy ocenić pozytywnie.
Orzecznictwo
W wyroku z dnia 10 marca 2011 r., sygn. akt V CSK 283/10 Sąd Najwyższy dopuścił stosowanie analogii w sytuacji gdy uprawniony do zachowku wywodzi swe prawo z faktu otrzymania przez zobowiązanego spadkobiercę darowizny od spadkodawcy, bowiem przepis art. 1007 kc nie normuje takiego przypadku. Nadto z uzasadnienia wynika, iż określenie początku biegu terminu przedawnienia w dziedzinie prawa spadkowego wyznaczają zdarzenia właściwe dla tego działu prawa, jak w szczególności ogłoszenie testamentu, czy otwarcie spadku, co wynika z przepisów art. 1007 § 1 i § 2 kc. W ocenie SN przepisy te, regulujące początek biegu terminu przedawnienia w sferze prawa spadkowego, są przepisami szczególnymi w stosunku do art. 120 kc i wyłączają stosowanie tego ostatniego do określenia początku biegu terminu przedawnienia roszczenia o zachowek (wyrok SN z dnia 24 czerwca 2004 r., II CK 127/03, niepubl.). Skład orzekający w niniejszej sprawie nie podzielił jednostkowego poglądu wyrażonego z judykaturze, że ustalanie początku biegu przedawnienia roszczenia o zachowek wymaga uwzględnienia słusznego interesu uprawnionego do zachowku (wyrok SN z dnia 17 września 2010 r.,II CSK 178/10).
W wyroku z dnia 17 września 2010 r., sygn. atk II CSK 178/10Sądu Najwyższy orzekł, iż bieg przedawnienia roszczenia o udział w schedzie nie rozpocznie się, jeśli uprawniony nie wie o swoim prawie. Osoba uprawniona do zachowku staje się znana z chwilą otwarcia i ogłoszenia testamentu, ale może wystąpić z roszczeniem najwcześniej dopiero wtedy, gdy sama dowie się o istnieniu testamentu i o jego treści, a nawet o potwierdzeniu praw do spadku poprzez postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na podstawie tego testamentu (uzasadnienie uchwały SN z dnia 22 lutego 1972 r., III CZP 102/71). Dlatego początek biegu przedawnienia roszczenia o zachowek w rozumieniu art. 1007 § 1 kc, liczony od chwili wymagalności tego roszczenia winno się ustalać dla każdego przypadku osobno, toteż w tej kwestii nie można podzielić stanowiska Sądu drugiej instancji. Sformułowanie zawarte w art. 1007 § 1 kc winno być tak odczytywane, aby wiodło do rozstrzygnięć, uwzględniających słuszny interes uprawnionych do zachowku. Nadto z uzasadnienia orzeczenia wynika, iż Sąd Najwyższy aprobuje pogląd, że zgłoszenie zarzutu nieważności testamentu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez wydziedziczonego nie powoduje przerwania biegu terminu przedawnienia roszczenia o zachowek należnego zstępnemu wydziedziczonego.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, iż zgodnie z przepisem art. 649 § 2 kpc sąd albo notariusz otwiera i ogłasza testament, o terminie otwarcia i ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych, jednakże mogą one być obecne przy tej czynności. O dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd spadku albo notariusz zawiadamia w miarę możności osoby, których rozrządzenia testamentowe dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku. Przyjęcie odmiennej wykładni, niż proponowana przez Sąd Najwyższy w powyższym orzeczeniu skutkuje, tym iż osoba uprawniona do zachowku może nie wiedzieć o istnieniu swojego uprawnienia i jednocześnie będzie biegł termin przedawnienia.
Z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 1972 r., sygn. akt III CZP 102/71 wynika, iż termin przedawnienia przewidziany w art. 1007 § 1 k.c. nie biegnie dopóty, dopóki uprawniony do zachowku jest uważany z mocy prawomocnego postanowienia sądu za spadkobiercę testamentowego. W ocenie Sądu Najwyższego roszczenie o zachowek dla uprawnionego uważanego uprzednio za spadkobiercę testamentowego powstaje z momentem uprawomocnienia się postanowienia zmieniającego postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i od tej daty należy liczyć termin przedawnienia.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2009 r., sygn. akt III CSK 298/08 - wniesienie pozwu z żądaniem zapłaty zachowku przerywa bieg przedawnienia roszczenia o zachowek nawet jeżeli ostatecznie żądana kwota zachowku okaże się wyższa od sformułowanej w pozwie. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy, ostatecznie żądana i zasądzona przez sąd wysokość zachowku nie ma znaczenia dla wymagalności samego roszczenia.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2004 r., sygn. akt III CK 127/03 - zgłoszenie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez uprawnionego do zachowku zarzutu nieważności testamentu przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia o zachowek. Identycznie w w uchwale z dnia 22 października 1992 r., sygn. akt III CZP 130/92
W uchwale z dnia 11 października 1995 r., sygn. akt III CZP 134/95, Sąd Najwyższy stwierdził, iż zgłoszenie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku przez wydziedziczonego zarzutu nieważności testamentu nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia o zachowek zstępnych tego wydziedziczonego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 listopada 1997 r., sygn. akt I ACa 690/97 - roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą określenia przez sąd jego wysokości według cen z daty orzekania o nim i dopiero z tą datą staje się możliwe naliczanie odsetek za opóźnienie.
Konsekwencje procesowe
Pozwanym w procesie o zachowek jest spadkobierca, wyjątkowo obdarowany nie-spadkobierca. Powód musi więc wykazać następstwo prawne pozwanego po spadkodawcy. Najprostszym i najpewniejszym jest uzyskanie przez wierzyciela z tytułu zachowku stwierdzenia nabycia spadku, gdyż w ten sposób zostanie definitywnie wskazany zobowiązany spadkobiercy, od którego można domagać się spełnienia zachowku. Oznacza to de facto, iż uprawniony do zachowku musi legitymować się prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku
W szczególnych przypadkach orzecznictwo dopuszcza możliwość zastosowania art. 5 kc i uznania, iż podniesienie zarzutu przedawnienia przez zobowiązanego może stanowić nadużycie prawa.