Za niegodnego może być uznany spadkobierca ustawowy, testamentowy, zapisobierca zarówno z zapisu zwykłego jak i windykacyjnego oraz uprawniony do zachowku, niezależnie od tego czy jest spadkobiercą lub zapisobiercą.
Przesłanki niegodności
Przyczyny uznania za niegodnego zakreśla przepis art. 928 kc. Z uwagi na fakt, iż katalog przyczyn ma charakter zamknięty nie jest możliwym żądanie uznania za niegodnego z innych względów, w szczególności na podstawie art. 5 kc, czyli zasad współżycia społecznego.
Ciężkie umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy
Zgodnie z pkt 1 § 1 spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Z powyższego wynika, iż przestępstwo musi być popełnione z winy umyślnej, musi być popełnione przeciwko spadkodawcy (a nie np. przeciwko jego bliskim). Kwalifikator „ciężkie” jest nieznany ustawie karnej, pozwala to sądowi orzekającemu na każdorazowe badanie czy zachowanie sprawcze i skutki nim wywołana noszą znamiona ciężkiego przestępstwa czy są tej cechy pozbawione. Przestępstwo może być zarówno występkiem jak i zbrodnią. Z wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 czerwca 2000 r., sygn. akt I ACa 262/00 wynika, iż pojęcie "ciężkiego przestępstwa" użyte w art. 928 § 1 pkt 1 k.c. nie jest tożsame z terminem "zbrodnia" określonym w art. 7 § 2 k.k. W konkretnych okolicznościach, "ciężkim przestępstwem" z art. 928 § 1 k.c. może okazać się także czyn uznany za występek (art. 7 § 3 k.k.). Do zaistnienia tej przyczyny uznania za niegodnego nie jest wymaganym skazujący wyrok sądu karnego. Sąd cywilny jest władny sam orzec o tym czy zachowanie sprawcy nosiło cechy pozwalające uznać, iż jest niegodnym dziedziczenia.
Nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu, albo przeszkodzenie w dokonaniu jednej z tych czynności
Zgodnie z pkt 2 § 1 spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności. Podstęp to świadome działanie mające na celu wywołanie lub umocnienie błędu spadkodawcy. Groźba to działanie wywołujące u spadkodawcy obawę, iż jemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Nadto powyższe zachowania z mocy przepisu art. 945 kc prowadzą do nieważności testamentu sporządzonego pod wpływem podstępu lub groźby.
Umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu, jego podrobienie, przerobienie bądź świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę
Ostatnią przesłankę zakreśla pkt 3 stanowiąc, iż spadkobierca może być uznany za niegodnego, jeżeli umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. Podrobienie to sporządzenie dokumentu mającego uchodzić za testament spadkodawcy. Przerobienie zaś to wprowadzenie do dokumentu zmian. Zarówno podrobienie jak i przerobienie są penalizowane. W wyroku z dnia 10 maja 1977 r., sygn. akt I CR 207/77 Sąd Najwyższy orzekł, iż nie stanowi przyczyny niegodności zniszczenie przez spadkobiercę testamentu w przekonaniu, że jest on nieważny i wskutek tego pozbawiony znaczenia prawnego. Z uzasadnienia tego orzeczenia wynika także, iż nie może zostać uznaną za niegodnego osoba, która zniszczyła pismo stwierdzające treść testamentu ustnego. Natomiast w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2002 r., sygn. akt I CK 26/02 przyjęto, iż spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia, jeżeli podrobił podpis spadkodawcy pod pismem stwierdzającym treść testamentu ustnego lub skorzystał z takiego pisma.
Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2005 r., III CK 670/04 sprawy o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia podlegają rozpoznaniu w procesie, a nie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Gdyby w toku postępowania o stwierdzenia nabycia spadku została podniesiona kwestia niegodności wówczas należałoby to postępowanie zawiesić do czasu uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o uznanie za niegodnego.
Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego ma charakter roszczenia majątkowego – postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1966 r., I CZ 105/66.
Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.
Uznany za niegodnego jest traktowany tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Przebaczenie
Nie można uznać spadkobiercy za niegodnego jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie może być dokonane w dowolnej formie.