Definicję kary umownej zawiera przepis art. 483 § 1 kc stanowiąc, iż można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę, iż karę można zastrzec tylko dla świadczenia niepieniężnego. Rodzi się w takiej sytuacji pytanie, a co jeżeli strony zastrzegły w umowie karę na wypadek braku lub nieterminowego spełnienia świadczenia pieniężnego. Takie zastrzeżenie należałoby uznać za sprzeczne z ustawą i skutkujące nieważnością kary umownej na podstawie przepisów art. 58 § 1 w zw. z 58 § 3 kc – tak min. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grudnia 2008r w sprawie I CSK 240/08 oraz w postanowieniu z dnia 24 lipca 2009r w sprawie II CNP 16/09. Niemniej jednak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały 7 sędziów, będącej zasadą prawną, z dnia 6 listopada 2003r III CZP 61/03 stwierdził, iż „Niedopuszczalne jest zatem zastrzeganie kary umownej w zakresie zobowiązań pieniężnych sensu stricto (por. np. art 3581 § 1 kc), jak i zobowiązań pieniężnych w szerokim znaczeniu. Naruszenie reguły określonej w art. 483 § 1 kc i objęcie karą umowną niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego nie powoduje nieważności zastrzeżenia kary umownej (art. 58 § 3 kc), należy je jednak oceniać nie na podstawie art. 483-484 kc(art. 3531 kc; por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2003 r., II CK 120/02, nie publ.).” Jak się wydaje, z uzasadnienia wyroku w sprawie II CK 120/02 wynika, iż dopuszczalne jest w ramach wykładni oświadczeń woli stron (art. 65 kc) ustalenie, iż taka kara umowna jest w istocie umownymi odsetkami za opóźnienie. 

Określając minimalne wymogi, jakim musi sprostać postanowienie statuujące karę umowną należy wymienić: określenie zobowiązania lub pojedynczego obowiązku kontraktowego, którego to niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary umownej; najczęściej spotykane w praktyce obowiązki z którymi sprzężona jest kara umowna to zakaz konkurencji oraz opóźnienie w spełnieniu świadczenia np. nieterminowe wykonanie dzieła, określenie wysokości kary umownej; dopuszczalne jest oznaczenie procentowe, kwotowe jak i mieszane. 

Kolejną przesłanką powstania obowiązku zapłaty kary umownej, obok skutecznego umownego postanowienia kreującego obowiązek jej zapłaty, jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania albo pojedynczego obowiązku, za które to dłużnik ponosi odpowiedzialność. Dla wierzyciela oznacza to, iż musi udowodnić skuteczne ustanowienie kary umownej (oceniane przod kątem art. 3531 w zw. z 58 kc) oraz niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Wierzyciel nie musi dowodzić winy dłużnika, działa tu bowiem domniemanie z art. 471 kc. Nadto wierzyciel nie musi dowodzić istnienia i wysokości szkody. W doktrynie jak i w orzecznictwie istnieje spór co tego czy kara umowna należy się w przypadku gdy wystąpiło zdarzenie z którym związano obowiązek zapłaty kary umownej, ale jednocześnie wierzyciel nie poniósł szkody. Kwestia ta nie zostanie bliżej przedstawiona, z ograniczeniem do ponownego przywołania uchwały SN będącej zasadą prawną w sprawie III CZP 61/03. W orzeczeniu tym SN stwierdził, iż udowodnienie przez dłużnika braku szkody co do zasady nie zwalnia z obowiązku świadczenia kary umownej. Z kolei dłużnik chcąc uchylić się od świadczenia kary umownej powinien wykazać, iż niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności za które nie ponosi odpowiedzialności, inaczej mówiąc dłużnik powinien wykazać brak swojej winy. 

Kara umowna jest akcesoryjna względem świadczeń głównych z umowy, w tym sensie, iż gdy nieważna jest umowa to i zastrzeżenie kary umownej również za takie musi być uznane. Natomiast w przypadku nieważności kary umownej ważność umowy oceniamy na podstawie art. 58 § 3 kc. 

Miarkowanie kary umownej
Zgodnie z przepisem art. 484 § 2 kc jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Pierwszą przesłanką żądania zmniejszenia kwoty kary jest wykonanie zobowiązania w znacznej części. Przesłanka ta w oczywisty sposób dotyczy tylko świadczeń podzielnych, tj. takich które mogą spełnione w części bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia lub jego wartości. Drugą przesłanką jest sytuacja, w której kara umowna jest rażąco wygórowana. Przykładowe kryteria pozwalające na ocenę czy kara jest rażąco wygórowana to: porównanie wysokości kary do wartości całego zobowiązania, porównanie wartości świadczenia spełnionego z opóźnieniem do całej wartości świadczenia, porównanie wysokości kary z wysokością szkody wierzyciela, niski stopień winy dłużnika, czas trwania i zakres naruszeń obowiązków dłużnika. 
Miarkowanie kary odbywa się na wniosek dłużnika, nie zaś z urzędu. W wyniku miarkowania sąd może jedynie zmniejszyć jej wartość (nie jest uprawniony do obniżenia do „0”), nie jest także uprawniony do zmiany przedmiotu świadczenia, rozłożenia na raty, odroczenia terminu płatności. 

Roszczenie o karę umowną przedawnia się według przedawnienia roszczenia odszkodowawczego wynikającego ze stosunku podstawowego.