Zgodnie z art. 54a ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1530 z późn. zm.) jednostka sektora finansów publicznych może zawrzeć ugodę w sprawie spornej należności cywilnoprawnej w przypadku dokonania oceny, że skutki ugody są dla tej jednostki lub odpowiednio Skarbu Państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego korzystniejsze niż prawdopodobny wynik postępowania sądowego albo arbitrażowego. Ocena skutków ugody nastąpi, w formie pisemnej, z uwzględnieniem okoliczności sprawy, w szczególności zasadności spornych żądań, możliwości ich zaspokojenia i przewidywanego czasu trwania oraz kosztów postępowania sądowego albo arbitrażowego.
Ugoda
Uregulowana w art. 917 k.c. ugoda jest czynnością dwustronną, za pomocą której strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego. Celem ugody w zakresie stosunków cywilnoprawnych jest uchylenie niepewności co do roszczeń, które wynikają ze stosunku prawnego istniejącego między stronami, zapewnienie wykonania tych roszczeń bądź uchylenie istniejącego lub mogącego powstać w przyszłości sporu (Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania, s. 368). Istotą ugody jest zatem dokonanie wzajemnych ustępstw. Wzajemność jest przejawem ekwiwalentności, natomiast charakter ustępstw oznacza rezygnację z całości lub części uprawnień. Nie można także wykluczyć, że ustępstwo może polegać także na uznaniu zwiększonych uprawnień drugiej strony - oczywiście na warunkach wzajemności (Z. Masłowski, Uznanie, s. 38; Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania, s. 367).
Podmiot publiczny
Zawarcie ugody przez jednostkę sektora finansów publicznych jest możliwe po uwzględnieniu przesłanek określonych w przepisie art. 54a ustawy z dnia 27 sierpnia 2009r. o finansach publicznych. Zgodnie z powyższym przesłankami są konieczność sporządzenia w formie pisemnej oceny skutków planowanej ugody, oraz stwierdzenie okoliczności, zgodnie z którymi skutki ugody są dla jednostki lub odpowiednio Skarbu Państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego korzystniejsze niż prawdopodobny wynik postępowania sądowego albo arbitrażowego.
Powyższe oznacza, że to na podmiocie publicznym spoczywa obowiązek uwzględnienia okoliczności sprawy, analizy zasadności spornych roszczeń i prawdopodobieństwa ich zaspokojenia, a także oszacowania kosztów. W celu umożliwienia ewentualnej weryfikacji zasadności zawarcia ugody ex post, ocena przewidywanych skutków zawarcia ugody musi być udokumentowana i stwierdzona pismem.
Ocena dokonywana w oparciu o art. 54a ust. 2 u.f.p. ma na celu ustalenie, czy wynegocjowane (tj. konkretne) warunki porozumienia są korzystniejsze dla podmiotu sektora finansów publicznych niż prawdopodobny wynik postępowania sądowego. Przepis art. 54a ust. 2 u.f.p. nakazuje dokonanie pisemnej oceny korzystności skutków ugody przy uwzględnieniu okoliczności sprawy, w szczególności zasadności spornych żądań, możliwości ich zaspokojenia i przewidywanego czasu trwania oraz kosztów postępowania sądowego albo arbitrażowego. Katalog okoliczności wymienionych w art. 54a ust. 2 u.f.p. nie ma jednak charakteru zamkniętego. W doktrynie wskazuje się także przykładowo koszty społeczne. Zważyć również w tym kontekście należy na koszty procesu sądowego, potencjalne odsetki. Zawarcie ugody pozwala również zaplanować wydatki i rezerwę budżetową, w miejsce oczekiwania na orzeczenie sądu. Wreszcie zawarcie ugody, poza aspektami czysto finansowymi, powoduje definitywne zakończenie sporu, co pozwoli uniknąć długotrwałego postępowania sądowego.
Prawo zamówień publicznych
Nadto zawarcie ugody i podwyższenie wynagrodzenia wykonawcy oprócz wymogu zgodności z zasadami dokonywania wydatków publicznych (celowość i oszczędność) musi być zgodna z zasadami prawa zamówień publicznych.
Tytułem przykładu, waloryzacja wynagrodzenia wykonawcy zgodnie z art. 455 ust. 1 pkt 4 pzp, jest możliwa przy zaistnieniu wzrostu cen, spowodowanego okolicznościami, których zamawiający, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć oraz spowodowana nimi konieczność zmiany umowy, tj. zaistnienie wpływu ww. wzrostu cen na rzeczywiste koszty realizacji umowy, z zastrzeżeniem, że wzrost ceny spowodowany każdą kolejną zmianą nie może przekraczać 50% wartości pierwotnej umowy.
Okoliczności, których zamawiający, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć udzielając zamówienia publicznego, to zdarzenia, które w normalnym przebiegu wydarzeń były mało prawdopodobne do przewidzenia. Nieprzewidywalność ta powinna być postrzegana w kategoriach obiektywnych. Nieprzewidywalne są zdarzenia, które nie mieszczą się w granicach zwykłego ryzyka związanego z działalnością zamawiającego lub z prowadzonym postępowaniem o udzielenie zamówienia, których wystąpienie powinien on przewidzieć. Do takich zdarzeń zalicza się zjawiska losowe (klęski żywiołowe, katastrofy, awarie), ale także zdarzenia wykraczające poza normalne warunki życia gospodarczego i społecznego (J. E. Nowicki [w:] M. Kołecki, J. E. Nowicki, Prawo zamówień publicznych. Komentarz, wyd. IV, Warszawa 2019, komentarz do art. 144, pkt 16). Co do zasady za okoliczności niemożliwe do przewidzenia i niezależne od stron umowy należy uznać m.in. zjawiska gospodarcze zewnętrzne w stosunku do stron umowy i w pełni od nich niezależne, jak na przykład: gwałtowna dekoniunktura, ograniczenie dostępności surowców, istotny wzrost cen materiałów (Opinia UZP Dopuszczalność zmiany umowy w sprawie zamówienia publicznego na podstawie art. 455 ust. 1 pkt 1 i 4 oraz art. 455 ust. 2 ustawy Pzp)
Również co istotne skorzystanie z możliwości wprowadzenia modyfikacji do umowy na podstawie art. 455 ust. 1 pkt 4 ustawy Pzp nie jest również wykluczone w okolicznościach, gdy zamawiający przewidział klauzulę waloryzacyjną lub określone klauzule pozwalające na zmianę umowy w oparciu o dyspozycję art. 455 ust. 1 pkt 1 ustawy Pzp, ale są one niewystarczające do zniwelowania niemożliwych do przewidzenia skutków spowodowanych zmianą okoliczności realizacji umowy lub niemożliwym do przewidzenia zakresem zmiany. Zmiana w zakresie wynagrodzenia wykonawcy, wprowadzona na podstawie art. 455 ust. 1 pkt 4 ustawy Pzp, z uwagi na zasadę proporcjonalności, powinna mieć charakter obiektywny i może być wprowadzona zasadniczo w celu przywrócenia równowagi ekonomicznej stron umowy, jaka istniała w momencie jej zawarcia, a która została zakłócona przez określone zjawiska, które zaistniały na etapie realizacji kontraktu. Celem zastosowania wskazanych wyżej przepisów ustawy Pzp nie jest kompensacja wszelkich strat wykonawcy, ale uwzględnienie w ramach obowiązującego stosunku zobowiązaniowego okoliczności zewnętrznych, jeśli mają one wpływ na jego wykonywanie, z uwzględnieniem oceny ryzyk, dokonanej przez wykonawcę w momencie składania oferty w postępowaniu.