O odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi przepis art. 299 ksh. Zgodnie z nim, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. Członek zarządu może się uwolnić od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody.

Charakter odpowiedzialności

Członkowie zarządu ponoszą na podstawie przepisu art. 299 ksh odpowiedzialność odszkodowawczą deliktową. Sama odpowiedzialność ma charakter swoistej sankcji za prowadzące do bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce nieprawidłowości skutkujące niezłożenie w terminie zakreślonym wniosku o ogłoszenie upadłości. Takie ujęcie charakteru odpowiedzialności przeważa w literaturze i orzecznictwie. Przykładowo można wymienić uchwałę Sądu Najwyższego z 28 lutego 2008 r., III CZP 143/07, postanowienie Sądu Najwyższego z 8 grudnia 2008 r., III CZP 112/08, uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 7 listopada 2008 r., III CZP 72/08, uchwałę Sądu Najwyższego z 7 grudnia 2006 r., III CZP 118/06, wyrok Sądu Najwyższego z 6 lipca 2007 r., III CSK 2/07, wyrok Sądu Najwyższego z 23 października 2008 r., V CSK 130/08, wyrok Sądu Najwyższego z 2 października 2008 r., II CSK 183/08, wyrok Sądu Najwyższego z 24 czerwca 2005 r., V CK 736/04. Pogląd negujący odszkodowawczy charakter odpowiedzialności opartej na zasadzie winy znalazł swój wyraz w wyroku SN z 18 kwietnia 2007 r., V CSK 55/07. W tymże orzeczeniu przyjęto gwarancyjny, zbliżony do poręczenia charakter odpowiedzialności.

Jednocześnie odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. ma charakter subsydiarny, w tym sensie, iż niezbędnym do wytoczenia powództwa wobec tychże jest uprzednie uzyskanie tytułu wykonawczego wobec spółki. Jedyny wyjątek dotyczy sytuacji w której nastąpi utrata bytu prawnego spółki. Z uwagi na utratę przez spółkę bytu prawnego, w związku z wykreśleniem jej z rejestru, należy uznać, że zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, usprawiedliwiający odstępstwo od zasady, zgodnie z którą, wierzyciel powołujący się na bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nie może pozwać członka zarządu tej spółki na podstawie art. 299 k.s.h. bez uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce, i pozwalający w drodze wyjątku na wykazanie istnienia wierzytelności wobec spółki w procesie przeciwko członkom jej zarządu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2006 r., II CSK 300/06).

Kto odpowiada

Członkowie zarządu ponoszą odpowiedzialność na podstawie art. 299 ksh od chwili ich powołania do zarządu. Członek zarządu spółki z o.o. nie ponosi odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. za zobowiązania spółki, które nie istniały w czasie sprawowania przez niego mandatu, bo powstały dopiero później. Przesłankami odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. są więc istnienie określonego zobowiązania spółki z o.o. w czasie, w którym dana osoba była członkiem zarządu spółki (a więc niepowstałego później), oraz bezskuteczność egzekucji tego zobowiązania przeciwko spółce czy to w czasie pozostawania przez tę osobę członkiem zarządu, czy to już po jej odwołaniu z zarządu. Jeśli skład zarządu spółki z o.o. zmieniał się, to odpowiedzialność na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. ponoszą osoby będące członkami zarządu w czasie istnienia zobowiązania, którego egzekucja przeciwko spółce okazała się bezskuteczna. Osoba, która została odwołana uchwałą wspólników z funkcji członka zarządu spółki z o.o. nie ma już od tej chwili wpływu na prowadzenie spraw spółki i nie może jej reprezentować, co musi więc wyłączać jej odpowiedzialność za zobowiązania spółki powstałe po jej odwołaniu. Jeżeli więc zobowiązanie spółki z o.o. powstało już po odwołaniu określonej osoby z funkcji członka zarządu tej spółki, to nie ponosi ona odpowiedzialności za to zobowiązanie na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. nawet jeśli jej wpis jako członka zarządu nadal figuruje jeszcze w Krajowym Rejestrze Sądowym. Istnienie takiego wpisu nie rozstrzyga bowiem o ponoszeniu przez tę osobę odpowiedzialności na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2011 r., II CSK 571/10). Podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z 11 lutego 2010r., I CSK 269/09; wyroku z 9 lutego 2011r., V CSK 188/10, wyroku z 25 lutego 2010 r.,V CSK 248/09.

W wyroku z dnia 25 listopada 2010 r., III CNP 3/10 podkreślono, iż objęcie odpowiedzialnością członka zarządu za wszystkie zobowiązania spółki, których podstawa istnieje w czasie sprawowania przez niego funkcji, także zobowiązań jeszcze niewymagalnych, jest uzasadniona tym, że ogłoszenie upadłości, o które członek zarządu powinien wystąpić w celu przeciwdziałania bezskuteczności egzekucji, powodowałoby wymagalność także zobowiązań niemających tej cechy.

Utratę statusu członka zarządu powoduje złożenie rezygnacji i powiadomienie o tym właściwego organu spółki (wykreślenie z rejestru jest irrelewantne dla odpowiedzialności - członek zarządu może zawiadomić sąd rejestrowy o złożeniu rezygnacji załączając jej odpis); śmierć członka zarządu; jego ubezwłasnowolnienie; likwidacja spółki; upadłość spółki; połączenie spółek; przekształcenie spółki; rozwiązanie spółki na podstawie art. 21 ksh; skazanie członka zarządu prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII-XXXVII Kodeksu karnego oraz w art. 585, 587, 590, 591 ksh; pozbawienie prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej na podstawie art. 373 prawa upadłościowego i naprawczego.

Odpowiedzialność na podstawie art. 299 ksh oprócz członków zarządu ponoszą także likwidatorzy (tak SN w uchwale z dnia 28 lutego 2008 r., III CZP 143/07; wyroku z dnia 25 lutego 2010 r., V CSK 248/09 oraz uchwale 7 sędziów z dnia 28 stycznia 2010 r., III CZP 91/09. Odmiennie w wyroku z dnia 9 czerwca 2006 r., IV CK 415/05 oraz w wyroku z dnia 6 lipca 2007 r., III CSK 2/07.

Odpowiedzialności na podstawie art. 299 ksh nie podlegają członkowie rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, wspólnicy, prokurenci i pełnomocnicy.

Przesłanki odpowiedzialności

Odpowiedzialność odszkodowawcza członków zarządu spółki z ograniczona odpowiedzialnością uzależniona jest od wykazania przez wierzyciela jedynie istnienia zobowiązania spółki oraz bezskuteczności egzekucji z majątku spółki. Zarówno powstanie szkody, rozumianej jako obniżenie potencjału finansowego spółki (a nie bezpośredni uszczerbek w majątku wierzyciela), jak i inne przesłanki odpowiedzialności (wina i związek przyczynowy pomiędzy tak rozumianą szkodą a zachowaniem członków zarządu spółki), funkcjonują na zasadzie domniemania ustawowego. Dlatego dowody na te okoliczności, opisane w art. 299 § 2 k.s.h., muszą przedstawić członkowie zarządu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 czerwca 2011 r., VI ACa 1441/10). Wierzyciel korzysta z ustawowych domniemań szkody w wysokości niewyegzekwowanej wierzytelności, związku przyczynowego między szkodą a niezgłoszeniem we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości, zawinienia przez zarząd niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości.

Pozwany członek zarządu chcąc uchylić się od odpowiedzialności będzie musiał wykazać jedną z poniższych okoliczności:

- złożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości; postępowanie układowe zostało zniesione z dniem 1 października 2004 roku, zgodnie z art. 544 prawa upadłościowego i naprawczego ilekroć w odrębnych przepisach jest mowa o "postępowaniu układowym" rozumie się przez to także postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu. Zgodnie z art. 21 ust. 1 i 2 prawa upadłościowego i naprawczego członkowie zarządu mają obowiązek, nie później niż w ciągu dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Upadłość jest ogłaszana gdy spółka znajduje się w stanie niewypłacalności, czyli gdy nie wykonuje swoich wymaganych zobowiązań pieniężnych. Niewypłacalność zachodzi także wówczas gdy zobowiązania spółki przekroczą wartość jej majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Przy wykładni użytego w art. 299 § 2 k.s.h. określenia "właściwego czasu" na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości nie można pomijać przepisów prawa upadłościowego i naprawczego regulujących obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez członków zarządu spółki oraz określających kiedy uważa się dłużnika za niewypłacalnego i kiedy ogłasza się upadłość osoby prawnej. Odpowiedzialność odszkodowawcza z art. 299 k.s.h. obciąża bowiem członków zarządu spółki za to, że nie złożyli wniosku o upadłość we właściwym czasie, a to kiedy można ogłosić upadłość, a więc to, kiedy taki wniosek będzie skuteczny i powinien być złożony, określają przepisy prawa upadłościowego i naprawczego. Dlatego regulacja zawarta w tych przepisach oraz wykładnia użytych tam pojęć ma znaczenie dla wykładni pojęcia "właściwego czasu" użytego w art. 299 § 2 k.s.h. Krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów wskutek przejściowych trudności nie jest podstawą ogłoszenia upadłości, gdyż o niewypłacalności w rozumieniu art. 11 ust. 1 p.u.n. można mówić dopiero wtedy, gdy dłużnik z braku środków przez dłuższy czas nie wykonuje przeważającej części swoich zobowiązań (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2011 r., V CSK 211/10). Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 czerwca 2011 r., I CSK 574/10, dla uwolnienia się z odpowiedzialności przewidzianej w art. 298 § 2 k.h. (obecnie art. 299 § 2 k.s.h.) nie wystarczy samo wystąpienie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości (analogicznie również z wnioskiem o otwarcie postępowania układowego), ale konieczne jest także dokonanie wszelkich czynności procesowych niezbędnych dla kontynuowania tego postępowania.

- niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy; zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 11 marca 2008 r., II CSK 545/07 przepis art. 299 ksh przewiduje domniemanie winy członka zarządu w niezgłoszeniu wniosku o upadłość we właściwym czasie; członkom zarządu powinien być znany na bieżąco stan finansowy spółki i możliwość zaspokojenia długów. Podział obowiązków w zarządzie nie zwalnia z odpowiedzialności. Odpowiedzialności członka zarządu nie uchyla umowa łącząca członków zarządu co do sposobu kierowania sprawami spółki, w szczególności ustalony umownie podział czynności; tego rodzaju umowa ma znaczenie tylko wewnątrzorganizacyjne. Przepis art. 299 ksh, chroniący interes wierzycieli, ma charakter bezwzględnie obowiązujący i nie może być pozbawiony skuteczności przez porozumienie wspólników. Tylko taka sytuacja faktyczna, która rzeczywiście i obiektywnie uniemożliwia uczestniczenie w czynnościach zarządzania, może uzasadniać wniosek o istnieniu okoliczności przewidzianych § 2 tego artykułu, uwalniających członka zarządu od odpowiedzialności (wyrok SN z 9 grudnia 2010r., III CSK 46/10). Jednakże w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2003 r., IV CK 219/02 podkreślono, iż jeżeli rodzaj i rozmiar działalności spółki, wielość i różnorodność spraw wymagających stałego nadzoru bądź wiedzy specjalistycznej albo inne szczególne okoliczności obiektywnie usprawiedliwiają zajmowanie się poszczególnych członków zarządu wyłącznie określonymi dziedzinami, to nie można wykluczyć oceny, że członek zarządu, który nie ma styczności ze zdarzeniami i dokumentami pozwalającymi na ocenę statusu finansowego spółki, nie ponosi winy w niezgłoszeniu we właściwym czasie upadłości spółki. Wymaga to wykazania przez zainteresowanego ww. okoliczności, ale nie można wykluczyć z góry ich istnienia. Także nieznajomość stanu finansów nie zwalnia członka zarządu z odpowiedzialności – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2006 r., II UK 85/06. Wykazanie przez członków zarządu, że w czasie pełnienia przez nich funkcji nie było podstaw do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości lub z podaniem o wszczęcie postępowania układowego, oznacza, iż nie istnieje związek przyczynowy między sposobem sprawowania zarządu a szkodą doznaną przez wierzyciela spółki. Po wygaśnięciu mandatu wskutek rezygnacji (art. 202 § 4 k.s.h.) były członek zarządu nie może reprezentować spółki i nie ma wpływu na prowadzenie jej spraw. Nie może zatem złożyć wniosku o ogłoszenie upadłości i o wszczęcie postępowania układowego ani wniosku o wpis do KRS (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2010 r., V CSK 172/10). Świadome i dobrowolne oddanie faktycznego zarządzania spółką osobie spoza zarządu nie zwalnia członka zarządu z jego obowiązków wynikających z pełnienia funkcji w tym organie ani od odpowiedzialności za ich niedopełnienie. W konsekwencji nie można uznać, że niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego nastąpiło bez winy członka zarządu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2011 r., II UK 174/10). Brak winy najczęściej będzie dotyczył sytuacji nadzwyczajnych takich jak choroba.

- brak szkody po stronie wierzyciela. Członek zarządu spółki z o.o. może uwolnić się w części od odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. poprzez wykazanie, że stopień zaspokojenia wierzyciela byłby identyczny także w sytuacji zgłoszenia we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości (wyrok SN z 10 lutego 2011r., IV CSK 335/10). Szkoda w rozumieniu art. 361 § 2 k.c. nie jest przesłanką odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h., a odpowiedzialność członka zarządu sprowadza się do wysokości należności wierzyciela, której ten nie uzyskał w toku prowadzonej egzekucji. Brak szkody może być przyczyną zwalniającą członka zarządu od odpowiedzialności, ale tylko wtedy gdy ocenie poddawane są skutki niezgłoszenia spółki do upadłości, wobec podjętej obrony przez członka zarządu powołującego się na przesłanki zwalniające go od odpowiedzialności z art. 299 § 2 k.s.h. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 października 2007 r., V ACa 670/07).

Nieuzyskanie przez wierzyciela zaspokojenia ze względu na niepodjęcie w stosownym czasie egzekucji przeciwko spółce, choć egzekucja była możliwa, zwalnia członka zarządu od odpowiedzialności na podstawie art. 299 k.s.h., albowiem wierzyciel nie wykazał, iż egzekucja przeciwko spółce okazała się bezskuteczna (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2011 r., V CSK 515/10). Członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie odpowiada na podstawie art. 299 k.s.h. jeżeli wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona umową przewłaszczenia, nie podjął - mając taką możliwość - skutecznych działań w celu zaspokojenia się z rzeczy objętych tą umową (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2011 r., II CSK 95/11).

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2011 r., III CZP 129/10, członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością pozwany na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. może bronić się zarzutem, że objęta tytułem wykonawczym wierzytelność uległa umorzeniu na skutek potrącenia z wierzytelności powoda, dokonanego po powstaniu tego tytułu.

Bezskuteczność egzekucji

W wyroku z 9 kwietnia 2008 r., V CSK 527/07 podkreślono, że bezskuteczność egzekucji może być wykazana przez wierzyciela spółki kierującego roszczenie przeciwko jej zarządcom według ogólnych zasad obowiązujących w procesie, a zatem wszelkimi środkami dowodowymi. Identycznie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 2009 r., I CSK 34/09. Oprócz postanowienia komornika lub Urzędu Skarbowego o umorzeniu egzekucji z powodu braku majątku dłużnika do wykazania stanu bezskuteczności mogą prowadzić następujące dowody:

- postanowienie o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości, z tego powodu że majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania tj. art. 13 ust. 1 i 2 prawa upadłościowego i naprawczego,

- majątek pozostały po wyłączeniu z niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania, tj. art. 361 pkt. 1 prawa upadłościowego i naprawczego,

- plan podziału funduszów masy upadłości wskazuje, iż wierzyciel nie zostanie zaspokojony,

- wszczęcie wobec spółki postępowania o wyjawienie majątku wg art. 913 kpc,

- bilans lub sprawozdanie finansowe spółki (wyrok SN z 9 czerwca 1937 r., I C1927/36).

Jednocześnie stan bezskuteczność egzekucji musi być poparty dowodem wykazującym taką sytuację w stopniu niemal pewnym. Jak podkreślił Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 3 listopada 2011 r., I ACa 447/11, informacje wskazujące na niemożność uzyskania zaspokojenia z majątku dłużnej spółki, uzyskane przed umorzeniem postępowania z powodu bezskuteczności egzekucji, muszą być na tyle istotne, by z obiektywnego punktu widzenia stwarzały wierzycielowi podstawę do odpowiedniej konkluzji odnośnie wyrządzenia mu szkody w jego mieniu. Dopiero z tą datą można wiązać początek biegu przedawnienia roszczenia z art. 299 § 1 k.s.h. przeciwko członkom zarządu spółki. Wiązanie powzięcia świadomości wyrządzenia szkody z jakimikolwiek problemami z uzyskaniem zaspokojenia w postępowaniu egzekucyjnym wprowadzałoby stan niepewności co do prawa i w konsekwencji prowadziło do przedwczesnego wytaczania powództw i zbędnego związanego z tym ryzyka ponoszenia kosztów procesu. Przewidziana w art. 299 § 1 k.s.h. przesłanka odpowiedzialności członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za zobowiązania spółki w postaci bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce, oznacza bezskuteczność egzekucji z całego majątku spółki (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2010 r., II CSK 372/09).

Decydujące znaczenie dla oceny zasadności powództwa z art. 299 k.s.h. z uwagi na przesłankę bezskuteczności egzekucji ma stan majątkowy spółki - dłużnika, istniejący w dacie zamknięcia rozprawy (art. 316 k.p.c.) - Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 10 lutego 2010 r., I ACa 331/06.

Przedawnienie

Stanowisko, że odpowiedzialność z art. 299 k.s.h. ma charakter odszkodowawczy uzasadnia stosowanie do roszczeń opartych na tym przepisie art. 442(1)§ 1 k.c. - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2008 r., II CSK 183/08. Bieg terminu przedawnienia roszczenia wynikającego z art. 299 § 1 k.s.h. należy liczyć od dnia dowiedzenia się przez powoda o wydaniu postanowienia o umorzeniu postępowania upadłościowego, o ile z treści tego postanowienia wynika oczywisty brak majątku spółki na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego. Z tym bowiem dniem powód dopiero dowiaduje się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, ponieważ art. 4421 § 1 k.c. (dawniej art. 442 § 1 k.c.) wymaga objęcia świadomością wierzyciela spółki wszystkich elementów konstytutywnych roszczenia z art. 299 § 1 k.s.h., co następuje z momentem otrzymania takich informacji, które, obiektywnie oceniając, w pełni uprawdopodobniają wystąpienie tych elementów (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2010 r., V CSK 30/10). Przewidziany w art. 442 § 1 k.c. trzyletni termin przedawnienia biegnie w przypadku roszczenia wywodzonego z art. 299 § 1 k.s.h. na ogół od dnia bezskuteczności egzekucji, a ściślej, od chwili gdy jest już oczywiste, że egzekucja będzie bezskuteczna. Z reguły bowiem już w chwili, gdy egzekucja wierzytelności okazuje się bezskuteczna, wierzyciele spółki dowiadują się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 października 2009 r., I ACa 672/09).